Dili, 18 Jullu 2025, Vise Prezidente Assuntu Kooperasun no Promosaun, Sra. Hergui Luina Fernandes Alves, sai oradór iha atividade Kolókiu hodi hato’o prespektiva kona ba programa CCI-TL hodi asegura partisiapasaun feto iha vida ekonomia hodi kontribui ba dezemvolvimentu ekonomia sustentável, iha Salaun Delta Nova.
Objektivu atu haforsa feto nia Independensia ba ekonomia, ne’ebé eziste ona nune’e bele asegura katak feto sira empodera, livre husi violênsia no bele foti desizaun ba sira nia a’an rasik no sira nia familia.
Saida deit mak durante ne’e CCI-TL halo hodi asegura partisipasuan feto maluk sira iha area rural mak hanesan :
Hau hakarak aproveita tempu ida ne’e hato’o parabens ba fokupers nia aniversariu ba 28 hau hakarak relembra deit wainhira hau aprende kona-ba definisaun jeneru ne’e liu husi Fokupers tamba tinan 1987 mai voluntáriu saida mak ami aprende iha fokupers fila sempre rai iha kuadru ami nian. Ne’ebé buat hotu ne’eb’e ami aprende transforma direitamente hodi komprende kona ba direitu feto nian komprende kona ba jeneru, no komprende kona hanusa feto ida bele koalia ba nia a’an nomós koalia ba nia feto maluk sira seluk.
Atu hatan ba perguntas ne’ebé mak hau sei lori iha hau nia palestra ne’e, Ohin hodi Câmara de Comércio e Indústria de Timor Leste nia naran atu halo introdusaun badak katak organizasaun ne’e estabelse iha 10 Abril 2010, hari’i husi Assosiasaun no kooperativa 19 no reprezentante husi Munisípiu 12 inklui RAEOA no oras ne’e CCI-TL iha ona membru Assosiasaun no Kooperativa 23 ne’eb’e mai mos husi feto sira, nomos membru Honorariu 64 ne’ebé mak mai husi Platinum, Gold, Silver no Bronze. Sira hotu hamahon a’an iha Câmara de ComÉrcio e Indústria de Timor – Leste, sira ne’e tau hamutuk kontribui ba objektivu ida. CCI-TL hetan rekoñesimentu husi Governu Timor-Leste liu-hosi rezolusaun estadu Nu 17/ 20217 iha 13 de Jullu de 2012, ne’ebé mak fo kompetensia ba Câmara de Comércio e Indústria de Timor-Leste atu sai organizasaun úniku non Lukrutivu ho nia personalidade ne’ebé diak no atu sai interlokutor privilejiu ida, hodi reprezenta setor privadu no setor ekonomia iha rai laran
CCI-TL mós iha rezolusaun ida atu kolabora ho governu iha dominiu ekonomiku no sosial no intrese públiku no kria instrumentu ba kolaborasaun parseria atu forma kooperasaun ho governu, Setor Privadu nomós parte interesada sra seluk hodi halo dezemvolvimentu ba ita nia ekonomia, CCI-TL ho fortalesimentu feto sira iiha mandatu ida ne’e, ne’ebé mak lidera husi Sr. Jorge Manuel de Araújo Serrano wainhira eleitu sai prezidente Câmara de Comércio Indústria Timor-Leste tau kedan atensaun bo’ot ida ba fortalesimentu feto emprezarial nasional ne’e liu husi partisipasaun iha estrutura nasional 30% husi Feto no iha projesaun kritiku iha CCI-TL mak foti desizaun iha vise prezidente nain 5 no vise prezidente ida foka kedas ba assuntu fortalesimentu feto Emprezarial no sempre apoiu atividade sira nomos oinsa atu bele hakbi’it organizasaun sira ne’ebé mak halo atividade ba iha empoderamentu feto ekonomia hanesan AEMTL, AECTL, KOFETIL nomós Organizaun Joven ANJET, ida ne’e au hatudu katak CCI-TL iha duni komitmentu atu tau feto nia pozisaun hanesan mos kontribui importante iha dezemvolvimentu ekonomia iha rai laran.
Koalia kona ba apoiu CCI-TL hodi dezemvolve feto iha mikro, ki’ik no mediu programa sira atu hakbi’it feto hau atu hat’o’o katak CCI-TL wainhira hahu mandatu hanoin kedas hanusa ita atu hahu kontribui ba ekonomia liu husi dezenvolve komuniti lokál nian ne’ebé mak sai ita nia riku soin no baze no bele hamenus ita nia independensia ba importasaun no bele mos fokus ba soberania nasaun nian. Tamba sá mak akontese ita ukun a’an ona tinan barak maibe ita nafatin sei importa produtu husi rai liur sei tane nafatin liman ba liur. Entaun CCI-TL iha momentu ne’ebá desidi kedas katak ita sei dezemvolve setor produtivu hanesan baze ba dezemvolvimentu ekonomia maibe ita sei hahu ho komuniti ida ka foin ita habelar ba komuniti seluk.
Hau hanoin ita hotu hatene katak ita nia povu Timor-Leste uja fo’os hanesan hanesan ita nia hahan baziku ne’ebé mak lor-loron iha ita tenki ha’an iha uma kain idak-idak no foos ne’e maioria ita importa husi liur, foos la sai tendensia ba iha investimentu ba iha setor privadu nomos ba iha agrikultor sira ho razaun tamba durante ne’e wainhira halo produsaun komunidade ne’ebé investe ba iha rai ida ne’e, maibe sira iha kapasidade atu bele produs deit 1.5 Tonelada/Hektares husi kustu produsaun sira ne’e ita hare’e katak ladun diak, tamba esforsu fulan 3 ne’ebé sira gasta atu halo produsaun servisu makas ekipamentu sira nomós fini, imput hotu ne’ebé mak sira uja ho rezultadu ida ne’ebé hetan ladiak ekonomikamente, tamba ida ne’e mak foos la sai potensial ba investimentu setor privadu iha rai laran.
Sedauk ida ne’e ita nia komunidade liu-liu simu subsidiu lubuk ne’ebé mak mai husi subsidu oi’oin, subsiidiu vetenarus entaun ida nee sufisienta ba sira atu sosa foos karon ida ba sira nia familia ne’ebé sira senti dehan sira la presija atu esforsu makas. Entaun husi ida ne’e mak CCI-TL buka hatene problema saida mak ita labele dezenvolve foos iha rai laran liu-hosi progarama demoplot ne’ebé mak CCI-TL guia parseria petrosida Gresik ne’ebé husi Indonesia ami hahu servisu hamutuk PT Petrosida Gresik ho Petro Kimia kona ba Pupuk nian, hodi hatene hanusa maka atu identifika ita nia problema no tamba sa mak ita nia produsaun iha rai laran la sa’e, husi programa inisial DEMOPLOT CCI-TL hahu implementa programa ne’e iha Munisípiu 6 husi ne’ebá ita identifika uluk problema ne’e saida maka produsaun labele sa’e, husi ida ne’e ita hatene katak ita nia rai kontaminadu ho produtu kimiku ne’ebé durante ne’e ita nia agrikultor sira aplika tamba laiha koñesimentu klean kona ba limitasaun fertilizer sira entaun halo ita nia rai ne’e barak mak la subur. Nomós tamba ita hatene implemetasaun aplikasaun adubus sira ne’ebé mak dalabarak halo ita bele dehan katak rezultadu ne’e pozitivu no fini sira ne’ebé ita uja ho koñesimentu tekniku tuir agrikultor sira nian.
Husi esperinsia DEMOPLOT ita hetan susesu tamba ita bele hasa’e produsaun ida husi 1.5 Ton/Hektares sa’e to 5ton to 11Ton/Hektares ne’ebé mak rezultadu diferente iha kada Munisípiu. Husi produsaun DEMOPLOT ida ne’e ita mos hahu halo tratamentu ba rai sira ne’ebé estragus iha Timor no kontinusaun ida ne’e CCI-TL identifika ona problema, ita halo ona istimisaun ita hare’e ona katak investimentu ba produsaun foos ne’e bele viavel ba ona investimentu Setor Privadu, husi ne’eba CCI-TL hamosu fali nia programa ida apoiu mikru pequena no media empreza ho razaun tamba saida, tamba to ona ba ita atu kapasita agrikultor atu no CCI-TL hakarak tranforma agrikultor ne’e ba Emprezariu Agrikultura. Hodi nune’e ami estabele programa apoiu mikro pequena no media empreza hodi bele identifika iha Munisípiu sira ne’ebé mak hakarak sai emprezariu Agrikultor atu hahu investe, ami implementa iha Munispiu 9 iha tinan kotuk no agora ita kolleta ona rezultadu sira ne’ebé mak ita produs iha tinan ida ne’e nia laran rezultadu husi agora husi 90 Tonelada foos prontu ne’ebé mak ita fo interese ba iha Munisipiu ida ne’e mai husi program ida ne’e empreza ida ne’ebé mak toma konta ba ida ne’e ne’e nia nain feto, esperiensia ida ne’e hatudu katak iha Munisípiu 2 maka produsaun sa’e mak hanesan Manufahi nomos Maliana ne’ebé mak implementa husi Feto hatudu katak rezultadu ida pozitivu, tamba feto servisu hahu husi prepara rai, kari fini, kuda to kolleta sira nia partisipasaun no responsabilidade maximu hodi tuir saida mak CCI-TL nia tekniku sira Haruka.
CCI-TL konsege rekruta joven agronomista sira ne’ebé mak durante ne’e hotu iha Universidade iha Agronomia hodi kapasita sira hodi buka hatene oinsa maka atu bele hare deit produsaun haree no husi ne’ebá mos ita hatene dehan ita nia rekursu umanu mos iha problema, tamba ita nia agronomista sira ne’ebé graduadu iha Universidade bo’ot laiha koñesimentu kona ba Agrikultura, sira laiha esperiensia, laiha koñesimentu nein hatene hanusa atu aplika, entaun liu husi programa DEMOPLOT ita ita kapasita joven Agronomista sira ne’e ne’ebé mak sai ona aplikator no kontinua servisu ho CCI-TL hodi apoiu agrikultor sira to oras ne’e, husi kooperasaun ida ne’e hetan rezultadu husi Munisípiu Manufahi no Maliana, ne’ebé mak husi Manufahi hafoin Kolleita ita konsege kolleita no ita hahu kontinua kedan produsaun ne’ebé mak ita uza Sistema natar baratu, tamba husi kada produsaun CCI-TL sempre buka formula foun hodi minimiza kustu no ita konsege halo kontratu ne’ebé mak ita halo iha Same, katak depois Kolleta tiha primeiru ita kuda fila fali no hakiak ikan. Entaun wainhira iha fulan oin ami sei kolleita iha Munisípiu Same ne’e ami sei kolleita produtu 2 haree nomós ikan iha Same ida ne’emós ami Evita ka ajuda ita atu minimiza kustu.
Husi rezultadu ne’ebé hatudu progarama Terseiru mak Apoiu SMEs (Small and Medium Enterprises) ka iha Tetun, Empreza Ki'ik no Média, Câmara de Comércio Indústria Tinan ida ne’e nian maka sei fokus liu ba feto sira nia partisipasaun ne’e duni liu husi Assosiasun Emprezarial Feto Timor–Leste ami organiza ona estrutura AEMTL nian iha Munisípiu sira hotu hodi bele identifika feto Semak hakarak sai emprezaria Agrikultor no iha rai no bele hahu halo interpretasaun ba investimentu, ida ne’e atu hatudu tamba sa mak ami hakarak muda agrikultor ba iha EMPREZARIA AGRIKULTOR saida mak akontese durante ne’e ita iha kontestu lubuk ida ne’ebé mak Governu Timor–Leste fo Subsidiu no kria detendensia Agrikultor, wainhira Governu la fo input mak agrikultor sei la kuda entaun ita iha hanoin ida empreendedorizmu nia tenki iha vizaun empreendedorizmu nia hetene katak se nia hakarak kolleta rezultadu lukru entaun nia tenki investe, partisipasaun ho governu hanusa Câmara de Comércio e Indústria rasik nia instituisaun non lukrutivu nia labele halo investimentu maibe elementu sira ne’ebé hahu halo ona investimentu iha agrikultura ne’ebé pronto atu halo pareseria ho empreza Empreza Ki'ik no Média agora ita halo ona iha Munisípiu sira, miabe munisípiu 3 mak hanesan Manufahi, Maliana, Baucau inklui RAEOA mak identidade ba Investimentu. Husi ida ne’e CCI-TL hahu ona implementa ba iha produsaun ida ne’e ba iha emprezariu sira ne’ebé mak iha difikuldade ne’ebé asesu ba iha input ami bele fornese ba sira, sira prepara rai, prepara Fatin, sira kuda tau matan ami fornese input no orsida rezultadu ami sei hola fila fali.
Hau konklui deit katak ida ne’e programa ida husi progarama sira ne’ebé mak CCI-TL iha no kontinusaun atu hare’e kona ba asesu feto ba iha atividade ekonomika mak tinan ida ne’e sei fokus liu ba finansia literasia, tamba ida ne’e mak sai problema ba instituisaun finanseira sira labele fo kreditu ba SMEs (Small and Medium Enterprises) ka iha Tetun, Empreza Ki'ik no Média, Atu nune’e sira bele iha disiplina ba iha sira nia akontabilidade no bele fo nia fiar ba iha instituisaun finanseira sira atu fasilita kreditu. No parte ida mak liu-hosi Kolesaun Baze de dadus Câmara de Comércio agora halo hela, maibe dadus ba feto inisial ita iha ona ne’ebé mak liu husi AEMTL iha 2014 feto Emprezarial to iha negosiu bo’ot sira mai husi feto ita rejista ona ho dadus sira ne’ebé mak iha AEMTL nia website, inklui analizasaun partisipasun feto iha nivel saida deit.
