Konferensia Ekonomia no Negósiu Daruak Entre Timor-Leste no Australia

Dili 7 Agostu 2025, Konferensia Ekonomia no Negósiu entre Timor-leste no Australia realiza ba daruak iha Timor-Leste, hafoin halo abertura iha loron 6 Agostu 2025 ohin hahu halo konferensia ba daruak ne’ebé realiza iha "Sentru Konvensaun Dili" ,Timor-Leste.

Konferensia ba daruak nee hetan partisipasaun masimu hosi emprezáriu Timor oan nomos Australiano ho ema liu atus ida, hola parte mos iha konferensia nee Primeiru Ministru Maun Boot Kay rala Xanana Gusmão, Vise-Primeiru-Ministru no Ministru Koordenadór ba Asuntu Ekonómiku, Ministru Turizmu no Ambiente, Sr. Francisco Kalbuadi Lay, Ministra ba Dezenvolvimentu Internasionál, Ministra ba Empreza Ki’ik no Ministra ba Asuntu Multikulturál Austrália, Dra. Anne Aly, Austrália nia Enviadu Espesiál ba Sudeste Aziátiku, Nicholas Moore AO, Prezidente Kámara Komérsiu no Indústria Timor Leste, Sr. Jorge Manuel de Araújo Serrano,Membru Governu IX Governo Konstitusional, Deputadu sira hosi Komisaun (D) trata asuntu Ekonomia,  no Dezenvolvimentu, Governadór Banku Sentrál Timor-Leste nian, Sr. Helder Lopes, Korpu diplomatiku no emprzariu sira hosi Timor-Leste no Australia.

Konferensia ba daruak nee hanesan komitmentu hodi  fasilita emprezáriu husi nasaun-rua hodi bele halo serbisu hamutuk liu-liu halo explorasaun ba oportunidade ekonomia, negósiu no investimentu iha nasaun rua ne’e ho finalidade atu kontribui ba prosesu dezenvolvimentu ekonomia, nomos oinsa iha konferensia Ekonomia no Negósiu entre Timor-Leste Australia bele esplora atrai vizitante barak liután mai Timor-Leste liuhusi merkadória no parseria ne’ebé di’ak liu, oportunidade iha economia azul maka hanesan turizmu tasi, peska, no konservasaun, no dalan atu hadi’a setor agrikola, prosesamentu lokál, no asesu ba merkadu.

 Konferensia ba dahuluk nee mos sai momento importante ba Câmara de Comércio e Indústria de Timor-Leste nomós Kámara Komérsiu no Indústria East Kimberley, asina nota entidementu hanesan meus kooperasaun entre kámara komérsiu rai rua ne’ebé maka nia objetivu prinsipál oinsa bele fasilita formasaun ba emprezariu sira hosi Timor-Leste nomos oinsa bele fo asisténsia ba Timor oan sira mak hala’o servisu iha Australia nomós asuntu importante sira seluk liga ba atividade ekonomia no negósiu entre rai rua iha futuru.

Iha loron dahuluk ba konferensia nee realiza mos programa importante sira maka hanesan enkontru meja redonda nível a’as ho partisipasaun husi Vise Primeiru Ministru, Sr. Francisco Kalbuadi Lay, Governadór Banku Sentrál Timor-Leste nian, Sr. Helder Lopes, no Enviadu Espesiál Austrália nian ba Sudeste Aziátiku, Sr. Nicholas Moore. Sira na’in tolu fahe hanoin kona-ba Timor-Leste nia ekonomia no ambiente negósiu no diskute kona-ba oportunidade investimentu.

Iha sesaun aprezentasaun programa ekonomia no negósiu ho tema importante sira maka hanesan:

1.       Setór privadu sai sentru,

Apresentador sira maka Pamela Jape husi Jape Group Austrália, Hergui Luina Fernandes Alves husi Kámara Komérsiu no Indústria Timor-Leste, no Kampeaun Negósiu Austrália nian ba Timor-Leste, Sr. Shane Walden, fahe sira-nia esperiénsia mós.  

2.      Timor-Leste Loke ba Negósiu

Aprezentasaun ida-ne'e sei fornese vizaun jerál ida kona-ba kuadru investimentu nasaun nian no papél ne'ebé TradeInvest hala'o hodi apoia investidór sira. Ida-ne'e sei hanesan esbosu ba prosesu investimentu etapa-ba-etapa, destaka setór prioridade xave sira no esplika insentivu sira ne'ebé disponivel ba investidór sira.

Aprezentasaun Prinsipál: Sr. Arcanjo da Silva, Diretór Ezekutivu, TradeInvest Timor-Leste I.P.

3.      Hasa'e Mobilidade Traballadór no Abilidade sira ba Timor-Leste

Moderadór: Sra. Ovania Auxiliadora de Fatima Mendonca, Senior Program Manager, Dezenvolvimentu Forsa Traballu, Embaixada Austrália

Membru sira Painél nian: Sr. Geraldo Ximenes, Jerente Envolvimentu Mobilidade Traballu, Programa Apoiu Mobilidade Traballu Pasífiku, Sr. Mark Cantoni, Diretór Jerál, Canex Resources, Sr. Joao Correia Pereira, Diretór Nasionál Empregu Ultramarinu, SEFOPE, Dra. Fabia Shah, Konselleira, Governasaun no Ekonomia, Embaixada Austrália.

 4.      Feto sira iha Negósiu: Lideransa, Kresimentu no Insight

Painél ida-ne’e halibur feto emprezária no ezekutivu prinsipál sira husi Timor-Leste no Austrália hodi diskute kona-ba sira-nia esperiénsia kona-ba navegasaun negósiu iha setór oioin. Panelista sira sei fahe sira nia viajen, esplora sira nia perspetiva úniku sira nu'udar feto iha negósiu, no oferese hanoin prátiku sira hodi harii negósiu ne’ebé susesu iha Timor-Leste no Austrália.

Moderadór: Sra. Suzy Wilson-Uilelea, Diretora, Gabinete Territóriu Norte, Departamentu Negósiu Estranjeiru no Komérsiu Austrália nian, Membru sira Painél nian: Sra. Ana Paula da Costa Xavier, Jerente Jerál, Similie, Sra. Carmen Araujo, CEO, Invest People, Sra. Kathleen Goncalves, Vise Prezidente Komérsiu no Indústria, Kámara Komérsiu no Indústria Timor-Leste, Fundadór no Asesora ba Executive of Associacao Empresarial das Mulheres de Timor-Leste, Presidente Associação Commercial da Comunidade Chinesa Timor Oan.

 5.      Esplora Oportunidade ba Timor-Leste nia Ekonomia Azul

Ekonomia azul nu’udar rikusoin subdezenvolvidu ida ne’ebé boot liu iha Timor-Leste, oferese oportunidade boot ba kreximentu sustentável iha turizmu, peska, konservasaun no servisu sira ne'ebé iha relasaun. Sesaun ida-ne'e sei ajuda audiénsia doméstika no internasionál sira atu komprende luan no valór hosi oportunidade sira-ne'e, esbosu Governu Timor-Leste nia estratéjia atu loke sira, no rona diretamente husi negósiu sira ne’ebé hala’o ona operasaun iha espasu ida-ne’e kona-ba saida mak presiza atu susesu.

Moderadór: Dra. Laura Bateman, Konsultór Ekonómiku Senior, Membru sira Painél nian: Sra. Kate Barker, Na'in, Dreamers Dive Academy, Sra. Ines Araujo-Goncalves, Koordenadór Prinsipál, Unidade Ekonomia Azul, Gabinete Fronteira Terrestre no Marítima, Sr. Alex Sarmento, Co-Fundador, Fundasaun Carbon Offset Timor,Sra. Bernardete Fonseca, Diretora País nian ba Timor-Leste no Diretora Rejionál interinu ba Ázia Pasífiku, Blue Ventures.

 6.      Loke Investimentu Agrikultura iha Timor-Leste

Sesaun ida-ne’e esplora paizajen investimentu agrikultura atuál, dezafiu sira, no oportunidade sira iha Timor-Leste. Panelista sira sei diskute dezafiu sira,estratéjia sira no oportunidade prátika sira inklui hadi'a prátika agrikultura nian, hadi'a prosesamentu lokál, no hametin asesu ba merkadu,loke retornu ne'ebé boot liu ba investidór sira no produtór sira.Moderadór: Sr. Prakhyat Thapa, Asesór Dezenvolvimentu Merkadu, Fasilidade Dezenvolvimentu Merkadu. Membru sira Painél nian: Sr. Daniel Leong, Prezidente, Asosiasaun Cafe Timor (ACT) & Diretór, Orijem Timor, Sra. Marcia Exposto, Jerente Nasaun nian, Tosca, Sra. Elizabeth Brennan, Ko-Vise Prezidente, Kámara Komérsiu no Indústria East Kimberley.

 7.      Loke Oportunidade sira iha Produtu Agrikultura Niche nian

Timor-Leste nia setór agríkola diversifika liu fali ai-han prinsipál tradisionál sira hodi inklui produtu espesiál ho valór aas ne'ebé maka buras hanesan baunila,jengibre, kurkuma, kanela, kafé espesialidade no seluk tan. Produtu sira-ne'e la'ós de'it oferese potensiál esportasaun no marjen aas liu ba produtór sira, maibé mós loke oportunidade foun ba investimentu agronegósiu, prosesamentu ho valór akresentadu, no parseria komérsiu internasionál sira. Sesaun ida-ne’e sei hatudu TimorLeste nia istória kona-ba agrikultura Ho marjen ki'ik, esplora modelu negósiu no oportunidade merkadu ne’ebé la’o daudaun, no destaka oinsá negosiante Australiano sira no parseiru rejionál sira bele apoia kreximentu liuhosi buka investimentu ka parseria tékniku sira. Moderadór: Profesór Brett Inder, Eskola Negósiu Monash, Membru sira Painél nian: Sr. Bobby Lay, Diretór Ezekutivu, Timor Global, Dr. Pedro Miguel de Fatima Goncalves Barreto Ximenes, Reitór, Institutu Emprezariál (IOB), Sra. Hergui Luina Fernandes Alves, Prezidente Asosiasaun Emprezariál Feto Timor-Leste (AEMTL) no Vise Prezidente ba Promosaun no Kooperasaun, Kámara Komérsiu no Indústria Timor-Leste, Sr. Nur Rahman, Kampeaun Negósiu Austrália nian ba Brunei & Diretór, Farmfresh Industries.

 Tema importante hitu (7) sai tema aprezentasaun hosi responsabel ba área sira ne’ebé menciona ne’ebé maka hato’o durante aprezentasaun ba loron dahuluk konferensia Ekonomia no Negósiu entre Timor-Leste-Australia.

 

Iha loron dahuluk konferensia nee mos, kada empresa sira ne’ebé regista mai prenxe stand espozisaun ne’ebé fornese ona husi komisaun nu’udar forma aprezentasaun produtu ne’ebé produz husi emprezáriu sira husi nasaun rua Timor-Leste no Australia.

 

MediaCCI-TL

Related Articles