Dili, 8 Agostu 2025, Konferensia Ekonomia no Negosiu Timor-leste no Australia kontinua realiza ho programa prioridade liga ba atividade ekonomia no negosiu ne’eb’e maka aprezenta hosi panelista sira hosi kada setor ne’eb’e reprezenta hosi Timor-Leste no Australia.
Aprezentasaun hosi panelista sira iha konferensia ba loron daruak no ho tema sira maka hanesan ;
1. Saida maka Timor-Leste nia Adezaun ba ASEAN no WTO Signifika ba Negósiu
Timor-Leste nia adezaun foin lalais ne’e ba OMK no ninia adezaun iminente ba ASEAN marka kapítulu foun ida ba nasaun ne’e nia integrasaun iha rejionál no merkadu globál sira. Marku sira-ne'e sei forma fali nia paizajen komérsiu, investimentu no regulatóriu, hodi loke odamatan ba envolvimentu kle'an liután entre negósiu timoroan no Austrália nian hodi asesu ba merkadu sira ne'ebé buras iha ekonomia ASEAN nian. Moderadora: Sra. Maria Martins da Silva, Asesora Senior Ekonómika Nasionál, Koordenadór Ministériu Asuntu Ekonómiku. Membru sira Painél nian: Sra. Milena Maria da Costa Rangel, Vise-Ministra ba Asuntu ASEAN nian, Sr. Augusto Junior Trindade, Vise-Ministru Komérsiu no Indústria, Sr. Sidonio Freitas, Vise Prezidente Asuntu ASEAN & OMK, Kámara Komérsiu & Indústria Timor-Leste, Sr. Jorge de Carvalho Martins, Koordenadór Jerál, Ministériu Koordenadór ba Asuntu Ekonómiku.
2. Minerál no Rekursu sira iha Timor-Leste: Ho Responsabilidade Loke Poténsia
Sesaun ida-ne’e sei fornese vizaun jerál ida kona-ba Timor-Leste nia setór minerál no rekursu sira, hodi esplora tantu paizajen atuál no dalan sira ba responsabilidade no dezenvolvimentu sustentável. Diversifika ekonomia no loke valór hosi rekursu minerál sira, panelista sira sei diskute progresu resente iha esplorasaun, tendénsia no oportunidade sira ne'ebé mosu, no prioridade estratéjiku sira ne'ebé forma kreximentu setór nian. Konversa ne'e sei foti mós esperiénsia globál sira hodi destaka oinsá Timor-Leste bele estabelese sistema governasaun ne’ebé metin no aliña ho padraun internasionál no prátika di’ak. Moderadór: Sra. Reinalda Pires, Koordenadór Envolvimentu Timor-Leste no Xefe Asuntu Governu nian. Membru sira Painél nian:Sr. Chris Daws, CEO, Estrella Resources,Sr. Grant Wilson, Prezidente Ezekutivu, Tivan Limited,Sr. Mika McLennon, Diretór, MDM Mina & Sivíl, Sr. Rafael Danilson Magno de Araujo, Prezidente Autoridade Nasionál Minerais (ANM, I.P.)
3. Ekonomia ne'ebé iha ligasaun ho rekursu sira: Oportunidade sira ba negósiu no servisu lokál sira
Sesaun ida-ne’e sei ezamina oportunidade ekonómika sira ne’ebé bele mosu hamutuk ho dezenvolvimentu minerál sira iha Timor-Leste, ho foku ida atu harii kompetitivu, kadeia fornesimentu lokál ne'ebé inkluzivu. Panelista sira sei diskute kona-ba servisu no indústria sira ne'ebé maka normalmente buras iha operasaun mineira sira, hanesan solusaun bee no enerjia nian, lojístika, konstrusaun, hahán, manutensaun, no TIC, no oinsá negósiu lokál sira bele prepara atu hatán ba nesesidade sira-ne'e. Konversa sei destaka oportunidade sira ba parseria sira entre empreza internasionál sira no PME timoroan sira, no esplora saida maka tipu dezenvolvimentu forsa traballu, apoiu ba negósiu, no enkuadramentu polítika sira presiza atu permite partisipasaun lokál. Moderadór: Sr. David Williams, Diretór - Ázia, Palladium Group, Membru sira Painél nian: Sra. Cristina Da Silva-Cruz, Diretora Jerál, Konnekto, Sra. Xaninha Miranda, Jerente Operasaun, Grupu Caltech, Sr. Jose Goncalves, Prezidente no CEO, Murak Rai Timor, E.P., Sr. Efandy Gomes Pinto, CEO, Uni Graca GLOESS.
4. Manufatura iha Timor-Leste: Fundamentu,Fasibilitadór, no Lisaun sira.
Sesaun ida-ne'e sei prepara palku ba investimentu iha manufatura iha Timor-Leste liuhosi destaka fasilitadór estratéjiku sira hanesan Portu Baía Tibar foun, preferensiál asesu ba komérsiu tuir estatutu LDC, forsa traballu joven, kustu-kompetitivu, no nasaun nia adezaun iminente ba ASEAN. Ida-ne'e sei esplora estudu kazu sira husi empreza sira ne'ebé maka hala'o ona operasaun iha terrenu, fahe hanoin sira ne'ebé maka loos kona-ba navegasaun lojístika, regulamentu, no dezenvolvimentu forsa traballu. Sesaun ne'e kombina oportunidade sira ho nivel aas ho istória negósiu prátika sira, oferese ba investidór sira vizaun ida ne'ebé ekilibradu kona-ba saida maka presiza, no saida maka bele hetan hosi manufatura iha Timor-Leste ohin loron. Moderadór: Sra. Maria Rita Pires, Ofisiál Operasaun, IFC no Grupu Banku Mundiál. Membru sira Painél nian:Sr. Vinay Mathur, Parseiru, Think Forward Consulting,Sr. Ammar Ali Mirza, CEO, Leste Food & Beverage Co., Sra. Claricia Lay, Na'in, Mahanaim Garments.
5. Dalan sira ba Kresimentu – Oportunidade Estratéjiku no Perspetiva Setoriál sira.
Sesaun ida ne’e sei esplora oportunidade sira atu haburas setór manufatura iha Timor-Leste, hodi uza ezemplu konkretu setór sira ne’ebé iha potensiál. Panelista sira sei diskute kona-ba bloku konstrusaun krítiku sira ne'ebé presiza, hanesan input sira ne'ebé konsistente, lojístika, asesu ba utilidade, dezenvolvimentu abilidade sira, no finansiamentu, no mós polítika no prioridade sira infraestrutura nian ne'ebé bele suporta kreximentu. Sesaun ne’e mós sei destaka oportunidade investimentu espesífiku sira iha área sira hanesan prosesamentu ai-han no ikan, produsaun vestuáriu, no indústria sira resiklajen no ekonomia sirkulár nian. Hodi foti esperiénsia lokál no rejionál, oradór sira sei halo reflesaun kona-ba oinsá Timor-Leste bele pozisiona nia-an atu atrai fabrikante sira iha faze inisiál no dezenvolve kapasidade industriál sira. Moderadór: Profesór Brett Inder, Eskola Negósiu Monash Membru sira Painél nian: Sra. Claudia Ximenes, Na’in, Vera Juice no Fundadór, Timor-Leste Innovation Hub, Sra. Sarah Green, Relasaun ho Kliente Prinsipál, Grupu Caltech, Sr. Rafael Ribeiro, Diretor - Presidente Timor Port SA, Dr. Hernani Agostinho Soares, Vise Prezidente ba Planeamentu Estratéjiku & Dezenvolvimentu Ekonómiku, Kámara Komérsiu no Indústria Timor-Leste.
Tema aprezentasaun sira ne’eb’e aprezenta hosi panelista sira ne’ebe mai hosi setor oioin nudar oportunidade oinsa bele hadia Sistema ekonomia no negosiu ida ne’eb’e diak no bele hafasil atividade negosiu iha nasaun rua entre Timor-leste nomos Australia. Iha diálogu no aprezentasaun sira ne’ebé aprezenta hosi konferensia loron dahuluk no loron daruak hanesan fó perspetiva kona-ba Timor-Leste nia progresu ekonómiku signifikativu, oportunidades no benefisius ba setór akonomia no negosiu relasiona ho adezaun no pós-adezaun Timor-Leste-nian ba ASEAN no destaka prioridade estratéjikus sira ne’ebé maka seitor privadu sira bele fo sira niakontribuisaun ba dezenvolvimentu nomos bele iha oportunidade no kontaktu diak liu-tan ho setor privadu sira hosi Australia nomos ba nasaun sira seluk.
Iha loron daruak konferensia ekonomia no negosiu Timor-leste no Australia tinan 2025 nudar konferensia ba loron ikus nian. Partisipa iha konferensia loron daruak nee Vise PM no Ministru Koordenador Ekonomia no Ministru Turizmu no Ambiente Sr. Francisco Kalbuady Lay, membru Governu IX Governu Konstitusional,Embaixadora Australia Sra. Caitlin Wilson, partisipantes emprezarius hosi Timor-Leste no Australia nomos konvidadus hosi instituisaun públiku goveru Timor-leste nian.
MediaCCI-TL